Ruim zeventig miljoen doden en 55 jaar later, kijkt de laatste secretaresse van Hitler er met onbegrip op terug dat ze destijds geen ‘nee’ zei: ‘Ik was geen overtuigd Nationaal Socialist’ zegt Traudl Junge in Der Untergang. ‘Toen ik naar Berlijn kwam had ik ook kunnen zeggen: “nee, daar wil ik niet aan meewerken en ik wil ook niet naar het hoofdkwartier van de Führer gestuurd worden”. Maar dat heb ik niet gedaan. Daarvoor was mijn nieuwsgierigheid te groot.’
Sinds de Trump overwinning en bij elke benoeming van weer een andere hardliner vraag ik me af: ‘en welk nee is nu voor mij aan de orde? En hoe geef ik er vorm aan, anders dan in woorden?’
De moord in Sarajevo op Frans Ferdinand en zijn vrouw vormde mede de aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog. Ik was in het straatje, liep de routes, las erover wat erover te lezen viel. Wat me sindsdien zo is blijven bezig houden: de vlam slaat nooit uit het niets in de oorlogs-pan. Jaar na jaar, beetje bij beetje, wordt er steeds wat meer olie in gegoten. Bijna ongemerkt gaat het, als in een onafwendbaar proces. En ja, bij ieder nieuw scheutje schreeuwen de media moord en brand en is er bij de koffiemachines grote zorg, maar steeds ook herneemt het leven zijn loop. Er moet tenslotte van alles, misschien valt het ook wel mee en ach wat kan een mens alleen.
Men drinkt een glas en doet een plas en alles blijft zoals het was.
Zelden komt een mens bij zinnen of hij moet eerst met zijn neus tegen de muur zijn gelopen. Het lijkt ook voor samenlevingen te gelden.
Ik heb geen begin van een antwoord op mijn vragen. Maar op z’n minst kan ik ze delen. ‘The Question Holds The Lantern’ zegt O’Donohue.
Niet in slaap vallen dus. Bijven vragen. En vooral: de jonge Traudl Junge ook in mezelf blijven herkennen.
